______________________________________________________________________________________________ «Σαν πρόσφυγας από καιρό…» Ελληνικός λόγος για την προσφυγιά Θεατρικό αναλόγιο Ραφήνα, 13 Ιανουαρίου 2008 ___________________________________________________________________________ Άννα Μιχοπούλου Επιστημονική συνεργάτρια του Δήμου Ραφήνας για την τοπική ιστορία Μερικές σκέψεις για το ταξίδι της προσφυγιάς… Από την Τρίγλια στη Ραφήνα Το 2008 συμπληρώνονται 85 χρόνια από την ίδρυση του σύγχρονου οικισμού της Ραφήνας σε τμήμα του κτήματος Σκουζέ, που απαλλοτριώθηκε το 1923 και παραχωρήθηκε για την αποκατάσταση προσφύγων από την Τρίγλια της Βιθυνίας. Μετά τις πρώτες ομάδες Τριγλιανών που έφθασαν εδώ οδικά, έχοντας προηγουμένως αποβιβαστεί και διαβιώσει -κάτω από δυσβάσταχτες συνθήκες- σε πρόχειρα καταλύματα κυρίως στον Πειραιά, ένας μεγάλος αριθμός μεταφέρθηκε χάρη στον τριγλιανό εφοπλιστή Φίλιππο Καβουνίδη από την Τένεδο κατευθείαν στις ακτές της Ραφήνας, όπου και αποβιβάστηκαν στις 29 Αυγούστου του 1923, έναν ακριβώς χρόνο μετά τη βίαιη απομάκρυνσή τους από τις πατρογονικές εστίες τους στην Προποντίδα. Οι καταγραφές των εμπειριών της προσφυγιάς από Τριγλιανούς όσο και από άλλους πρόσφυγες της εποχής εκείνης αποτελούν πολύτιμη παρακαταθήκη και προσθήκη στην ελληνική γραμματεία, που έχει από την αρχαιότητα αποτυπώσει έναν θησαυρό από ανθρώπινες καταστάσεις και -μαζί- στάσεις ζωής. Η πλούσια αυτή γραμματεία προσφέρεται για στοχασμό και αναστοχασμό σε όλους τους μετέπειτα ανθρώπους και συνανθρώπους. Από την αρχαιότητα στο σήμερα, από την Ελλάδα στον κόσμο Μέσα από την παραπάνω προσέγγιση αναδείχθηκαν τρεις πυλώνες για τη σύνθεση ενός ανθολογίου κειμένων: η πρόσφατη ελληνική εμπειρία της προσφυγιάς, η αντίστοιχη αρχαιοελληνική, και η προέκταση των δύο στο παρόν και στο μέλλον, το τοπικό και -γιατί όχι- το πανανθρώπινο. Ως προς τον πρώτο πυλώνα, η από σκηνής παρουσίαση πρόσφατων καταγραφών προσφυγικού λόγου έχει επιχειρηθεί με επιτυχία αρκετές φορές τα τελευταία χρόνια. Ανάμεσα σε άλλες ξεχώρισε η παράσταση, σε σκηνοθεσία Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου, κειμένων καταγραμμένων από την Έλλη Παπαδημητρίου, υπό τον τίτλο Κοινός Λόγος. Η εμπειρία των Τριγλιανών έχει καταγραφεί, κυρίως σε δοκιμιακό λόγο, από αρκετούς, με κορυφαίο ανάμεσά τους τον Θανάση Πιστικίδη. Συμπληρωματικό υλικό για την κατάσταση που επικράτησε στην περιοχή τους -κυρίως στα γειτονικά προς την Τρίγλια Μουδανιά, το κύριο λιμάνι της περιφέρειας και επίνειο της Προύσας- έχει αλιευθεί από τη γράφουσα κατά τη μελέτη της τοπικής ιστορίας της Ραφήνας από το αρχείο μαρτυριών του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Ως προς τον δεύτερο πυλώνα, η αναγωγή σε αντίστοιχου περιεχομένου αρχαία ελληνικά κείμενα φέρνει στο νου οπωσδήποτε τις Τρωάδες του Ευριπίδη, έργο που πρωτοανέβηκε στη σκηνή το 415 π.Χ., μέσα στη δίνη του Πελοποννησιακού πολέμου, όταν «η θέληση της Αθήνας για δύναμη προχώρησε πολύ πέρα από τα σύνορα της Αιγαιίδας […] εναντίον της Σικελίας». Πρόκειται για ένα «μοναδικό δράμα για τον πόνο. Για τον πόνο που φέρνει ο πόλεμος στους ανθρώπους.» Στους ηττημένους αλλά και στους νικητές. «Ο Ευριπίδης […] νοιαζόταν να κηρύξει τη βαθιά σοφία ότι ο δαίμονας του πολέμου πολύ εύκολα χτυπά με φοβερό μαστίγιο και τον νικητή» (Albin Lesky, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας). Ο τρίτος πυλώνας, που αφορά στο παρόν και στο μέλλον, τροφοδοτείται καθημερινά με τα δελτία τύπου που μεταφέρουν ειδήσεις για πολέμους, σφαγές και προσφυγιές. Για πρόσφυγες που φτάνουν μέχρι και στην πόρτα της Ελλάδας. Που η προσφυγική τους ιδιότητα συγχέεται με εκείνη των οικονομικών μεταναστών, καθώς τα ζητήματα που αφορούν στην ένταξη των δεύτερων -οπωσδήποτε πολυπληθέστερων- στην οικονομική και κοινωνική ζωή του τόπου κυριαρχούν στον δημόσιο λόγο. Πρόσφυγες που εκπατρίστηκαν σπρωγμένοι όχι από την οικονομική δυσπραγία του τόπου τους, αλλά από τον τρόμο της βίας, του ένοπλου διωγμού, έχοντας αντικρίσει και αντιμετωπίσει την αγριότητα συνανθρώπων τους σε βάρος των ίδιων και των δικών τους. Πρόσφυγες που η τύχη τους επαφίεται στην πολιτική της χώρας που τους φιλοξενεί, στις διακρατικές συμφωνίες και στις δυνατότητες των εντεταλμένων τοπικών και διεθνών οργανισμών. Ο τρίτος πυλώνας, παράλληλα, θεμελιώνεται σε κάθε αρνητικό ανθρωπογενές βίωμα φέρει καθένας και καθεμία από εμάς, σε κάθε ανθρώπινη επαφή που καθορίζεται από επιθετικότητα και απόρριψη, σε κάθε εμπειρία μας που μας κάνει να νιώθουμε ανεπιθύμητοι, ξένοι στο σπίτι μας, στην πόλη μας, στον τόπο μας, στον κόσμο μας. Οι εμπειρίες αυτές, χωρίς να μπορούν να παραβληθούν με το αυθεντικό βίωμα της προσφυγιάς, μας επιτρέπουν -όταν το θέλουμε- να επικοινωνούμε με τους πρόσφυγες του παρελθόντος και του παρόντος, να συνδιαμορφώνουμε μια κοινή αντίληψη για τα ανθρώπινα, να συνειδητοποιούμε την κοινή μας μοίρα. Να γινόμαστε σοφότεροι. Αυτή μοιάζει να είναι η ισχυρότερη δικαίωση για κάθε πάθος και πάθημα που φαίνεται αδικαιολόγητο, παράλογο. Μοναδική έξοδος από μια πορεία που μπορεί να μας οδηγήσει στην αλληλοεξόντωση –τη φυσική αλλά και την πνευματική και την ψυχική. Από την ανάγνωση στην παράσταση Στα τέλη του περασμένου Οκτωβρίου, και ενώ ακόμα ετοιμάζαμε με τον Δήμο Ραφήνας και πολιτιστικούς φορείς της πόλης τις εκδηλώσεις τιμής για τον Τριγλιανό άγιο Χρυσόστομο Σμύρνης που πραγματοποιήθηκαν τον Νοέμβριο του 2007, μοιράστηκα τις παραπάνω σκέψεις και τις αναφορές στα βασικά κείμενα, στο φιλόξενο μπαλκόνι της, με την κυρία Πανταζή-Δημοπούλου, που αβρόφρονα μας έχει συνηθίσει να την προσφωνούμε με το μικρό της όνομα, Τασούλα. Άμεσα εκείνη οραματίστηκε μια παρουσίαση με τα Παιδιά του Βουνού Ραφήνας στις αρχές του 2008 –προσφέροντας την καλύτερη έναρξη στον εορτασμό των 85 χρόνων από την ίδρυση της σύγχρονης Ραφήνας. Αναρωτήθηκα αν το διάστημα προετοιμασίας θα επαρκούσε, αλλά αυτόματα πρόβαλε καθησυχαστικά η εικοσάχρονη εμπειρία της Δασκάλας Τασούλας και το δέσιμο της ομάδας των Παιδιών του Βουνού Ραφήνας. Η Τασούλα εργάστηκε πάνω στα δύο βασικά κείμενα, επιλέγοντας αποσπάσματα χαρακτηριστικά και λειτουργικά για ένα θεατρικό αναλόγιο, και εμπλουτίζοντάς τα με αρκετά ακόμη, ορισμένα από τα οποία είχα έτσι κι εγώ την ευκαιρία να γνωρίσω. Η δική μου εργασία, μαζί με την προσθήκη ιστορικών και φιλολογικών νύξεων και μαρτυριών από την Τρίγλια και τα Μουδανιά, συνίσταται σε παρεμβάσεις στη σύνθεση των κειμένων με στόχο την κατά το δυνατόν ενδελεχή ανάμιξη των νεότερων μαρτυριών με τον αρχαίο ποιητικό λόγο, για την ανάδειξη των αντιστοιχιών της ανθρώπινης εμπειρίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Μέσα από τη διαδικασία αυτή αναδείχθηκαν πέντε θεματικές ενότητες, που η διαδοχή τους αποτυπώνει την εξέλιξη της προσφυγικής εμπειρίας: Φωτιά – Σφαγή – Φυγή – Προσφυγιά – Νοσταλγία/Νόστος Το καλύτερο έρμα γι’ αυτό το πλοίο της προσφυγιάς αποτελούν οι ευχές όσων υποστήριξαν την προσπάθεια και όσων θα συνοδεύσουν το σημερινό ταξίδι … |
